Yıkıcı Yatırımları HES Projeleri Finanse Ediyor
Türkiye’de HES tartışmaları kırsalda ortaya çıkan yeni emek hareketlerinin yakıcı gündemi olarak politikleşiyor. Türkiye’de ekoloji mücadelesinin şurasında veya burasında bulunanlar, HES’lerin, uluslararası politika açısından suyun ticarileştirilmesine giden yoldaki önemini ısrarla vurguluyor. Diğer yandan, Türkiye’de son birkaç yılda yapımı hızla artan HES projelerinin sadece suyun ticari bir mal haline getirilmesi, sudan enerji üretilerek şirketler tarafından satılmasından elde edecekleri kârdan daha katmerli bir anlamı bulunuyor. 2000’li yıllardan bu yana Türkiye’de doğa varlıklarının piyasalaştırılması, sermaye açısından, bu varlıkların finansal birikim aracı olarak kullanılmaya başlandığı anlamını da taşıyor. Bu süreç, Türkiye’nin enerji politikası izleğinde okunduğunda hem birikim rejiminin niteliği hem de ekolojik krizin oturduğu bağlam daha net bir biçimde görülüyor. HES’lerin ekolojik krizi derinleştiren termik, çimento, konut, katı atık yakma gibi tesisleri finanse eden bir araca dönüşmüş olmasından hareketle, ekoloji mücadelesinin bu finansal birikim rejimine karşı nasıl (!) yürütülmesi gerektiğinin vurgulanması gerekir. Böylesine bir bağlam içinde kapitalist rejimin yol açtığı iklim değişikliğine karşı mücadele söylemi ve araçları geliştirmenin dinamikleri de bütüncül bir zeminde kavranabilecektir.
“Yenilenebilir” Enerjiyi Teşvik Mekanizması
Neoliberal yeniden yapılanma sürecinde, idari, mali, hukuki düzenlemelerle birlikte yeni bir dönemece girildi. Elektrik sektöründe özelleştirme, sektörde reform ve liberalleşme sürecinin bir aşaması olarak yürütüldü. Özelleştirme sonrası süreçte ise enerjinin finansal bir değere kavuşturulmasına yönelik bir birikim modeli üzerinden hareket ediliyor. Bu birikim modelinin en önemli düzenleyici kurumu EPDK enerji üretim lisanslarının üretime yönelmesine ve sudan enerji üretilmesine yönelik tedbirlerini hızlandırıyor. Bu birikim modelinin en önemli düzenleyici kurumu EPDK enerji üretim lisanslarının üretime yönelmesi ve sudan enerji üretilmesine yönelik tedbirlerini hızlandırıyor. Üretim lisansı alan şirketlerin, üretim lisanslarını finans piyasasına sokmadan al-sat yoluyla faaliyet yürütmesinin önünü alacak yönetmelik değişiklikleri hazırlanıyor. Üretim lisanslarını ucuza alıp pahalıya satarak para kazanma dönemi kapanıyor. Ama yeni “çantacılık”[1] için şirketler üretim süreci içinde, üretim lisanlarını yatırım ve piyasa mekanizmalarına sokmak zorunda kalacak. Yenilenebilir enerjinin destekleme mekanizmalarının iyileştirilmesi sürecinin, gönüllü karbon piyasasına arz edilen HES projelerinin sayısında da önümüzdeki dönemde bir artışa yol açacağı aşikar.
Buna yönelik olarak, 2005 yılında çıkartılan, Yenilenebilir Enerji Kaynaklarının Elektrik Enerjisi Üretimi Amaçlı Kullanımına İlişkin 5346 sayılı Kanun ile su, rüzgar..”yenilenebilir enerji kaynağı” olarak kabul ediliyor. 5346 sayılı Kanun’da 2011 Ocak ayında değişiklik yapan 6094 sayılı Kanun ile yenilenebilir enerjiye ilişkin yeni bir teşvik mekanizması hayata geçiriliyor. Bu kanunda yapılan değişiklikler ile yenilenebilir enerjiye yatırım yapmanın mali teşvik mekanizmaları yeniden oluşturuluyor. 6094 sayılı Kanun’un değişiklik gerekçesinde “AB ülkeleri uygulamalarına baktığımızda yenilenebilir enerji kaynakları için mali, vergi ve üretim teşvikleri adı altında çeşitli piyasa destek yöntemlerinin benimsendiği görülmektedir. Getirilen düzenlemeyle, 01.01.2015 tarihine kadar işletmeye girecek tesisler için geçerli olmak üzere, her kaynağa farklı tarife esası üzerine bina edilen on yıl süreli alım garantileriyle sağlanan teşvikler paralelinde rüzgâr, biyokütle , jeotermal, güneş ve hidrolik gibi yerli ve yenilenebilir enerji kaynaklarının elektrik enerjisi üretiminde kullanımının desteklenmesi amaçlanmaktadır.” Deniliyor. Bununla birlikte yine değişiklik gerekçesinde “Ancak mevcut ve gelecekteki sorunların çözümünün odağında yer alan yenilenebilir enerji kaynakları, destek ve teşvik mekanizmaları olmaksızın mevcut piyasa koşulları altında geleneksel enerji kaynakları ile rekabet edebilme imkânından yoksundur (…)Yenilenebilir enerji kaynaklarını teşvik mekanizmaları son yıllarda yaygınlaşmış ve gelişmiş ülkelerden 37 ve gelişmekte olan ülkelerden 23 olmak üzere en az 60 ülkede çeşitli şekillerde desteklemelere yer verilmeye başlanmıştır. Bunların arasında besleme tarifeleri, yatırım hibeleri, yatırım ve diğer vergisel krediler, mali teşvikler, yenilenebilirlere ilişkin yükümlülükler, kaynakta elektrik üretimine garantiler, yeşil sertifikalar, ihaleler, yeşil fiyatlandırma ve şebeke ölçümleri bulunmaktadır.” Bu bağlamda yapılan değişiklik ile birlikte “yenilenebilir enerjiye” yatırım için geliştirilen teşvik mekanizması ile Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı tarafından 50 milyar dolar olduğunu tahmin edilen yenilenebilir enerji piyasası yeniden düzeniyor. Yapılan değişiklikler, “yenilenebilir enerji kaynaklarınca” üretilen enerjinin destek fiyatları üzerinden satın alınması ve alım garantisi getirilmesi ile sınırlı değil.
Yenilenebilir enerji destek mekanizmasından yararlanmak isteyen şirketler, EPDK’dan aldıkları üretim lisansları yanı sıra Kanun’un 5. maddesine göre, YEK Belgesi alacaktır. “Yenilenebilir enerji kaynaklarından üretilen elektrik enerjisinin iç piyasada ve uluslararası piyasalarda alım satımında kaynak türünün belirlenmesi ve takibi için üretim lisansı sahibi tüzel kişiye EPDK tarafından “Yenilenebilir Enerji Kaynak Belgesi” (YEK Belgesi)” verilecek. Peki, bu YEK belgesi ne işe yarayacak? Bu tam da enerji sektöründeki finansallaşmanın kapısını açacak bir anahtar işlevi görecek. Yenilenebilir Enerji Kaynaklarının Belgelendirilmesi ve Desteklenmesine İlişkin Yönetmelik değişikliği bu dönüşümün işaretlerini veriyor.
Bu Yönetmelik Taslağı çok kısa bir sürede yürürlüğe girecek. Bu Taslağa göre, YEK belgesi, “a)Lisansı kapsamındaki yenilenebilir enerji kaynağından üretilebilir elektrik enerjisinin elektrik piyasasında ve/veya uluslararası piyasalarda satışında kaynak türünün belirlenmesi ve takibi, b)Lisansı kapsamındaki tesisinde bu Yönetmelik kapsamındaki yenilenebilir enerji kaynaklarından üretilen elektrik enerjisi için YEKDEM kapsamındaki uygulamalardan yararlanılması ve c)Yenilenebilir enerji kaynaklarına dayalı üretim tesisinde üretilen elektrik enerjisinin emisyon ticareti kapsamındaki piyasalarda satışında kaynak türünün belirlenmesi ve takibi için kullanılması amaçlarıyla verilir.” Denilmektedir. Elektrik piyasasında ve/veya uluslararası piyasalarda satışında kaynak türünün belirlenmesi ve takibi ile yenilenebilir enerji destek mekanizması kapsamındaki uygulamalardan yararlanmak amacıyla YEK belgesi olarak lisans süresince geçerli olacaktır. Lisans sahibinin talebi halinde, önceki yıl içinde lisansı kapsamındaki yenilenebilir enerji kaynağından üretilerek sisteme verilen elektrik enerjisinin miktarı, emisyon ticareti kapsamındaki piyasalarda satışında kaynak türünün belirlenmesi ve takibi amacıyla, lisansın özel hükümler kısmına Kurul kararıyla derc edilecek. Şirketler yenilenebilir enerjiye yatırım amacıyla mali destek ve alım garantilerinden yararlanırken[2] diğer yandan da emisyon ticareti kapsamındaki ticari mekanizmadan da yararlanacak.
Enerjinin finansal bir araç olarak işlevlendirilmesi sürecinde devletin en önemli yatırım aracı olarak gördüğü alanlardan, resmi adıyla “yenilenebilir enerji kaynakları” sektörü şirketlere hem mali teşvik sağlarken diğer yandan da karbon piyasalarından yararlanmasının önünü açacak. Bu bağlamda, yenilenebilir enerjinin ön plana çıkarılmasının nedeni sadece enerjide yerli ve “yenilenebilir” kaynaklara yönelme niyetiyle sınırlı değil. Bu yenilenebilir enerjiye yönelmenin en önemli nedenlerinden birisi de Türkiye’nin 2009 yılında Kyoto Protokolü’ne taraf olmasından sonra iklim değişikliği konusunda izlediği yoldur.
Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi’nin 2001 yılında Marakeş’de gerçekleşen 7. Taraflar Konferansı’nda “Türkiye’nin özel koşullarının (EK-I Ülkeleri dahilinde) tanınarak, EK-II’den çıkartılması ve diğer EK-I ülkelerinden farklı bir konumda olduğunun kabulü” kararının ardından Türkiye Sözleşme’ye 24 Mayıs 2004 tarihinde taraf oldu. Türkiye İklim Değişikliği Sözleşmesi’nin ardından Kyoto Protokolüne de 26 Ağustos 2009 tarihinde taraf oldu ve iklim değişikliği pazarında yerini aldı.
Türkiye, Protokol’ün ilk yükümlülük döneminde (2008–2012), sayısallaştırılmış sera gazı salımlarının azaltımı yükümlülüğü altına girmedi. Bu bağlamda da Türkiye, Kyoto Protokolü’nün karbon emisyonlarına ilişkin esneklik mekanizmalarından yararlanamamaktadır.[3] Kyoto Protokolü çerçevesinde yürütülen bu mekanizmaların dışında “Gönüllü Karbon Pazarı” ise 2012 yılına kadar uygulanabilecek tek seçenektir. 2012 sonrasına yönelik uluslararası iklim değişikliği müzakereleri halen devam etmektedir. 2012 sonrası dönemde emisyon ticareti mekanizmalarından ne şekilde yararlanılacağı, Türkiye egemenlerinin alacakları tavra göre belli olacaktır.
Türkiye’nin ‘İklim Değişikliği’ kapsamındaki “ulusal vizyonu, iklim değişikliği politikalarını kalkınma politikalarıyla entegre etmiş; enerji verimliliğini yaygınlaştırmış; temiz ve yenilenebilir enerji kaynaklarının kullanımını artırmış; iklim değişikliğiyle mücadeleye özel şartları çerçevesinde aktif katılım sağlayan ve yüksek yaşam kalitesiyle refahı tüm vatandaşlarına düşük karbon yoğunluğu ile sunabilen bir ülke olmaktır.”[4] Bu hedeften de anlaşılacağı üzere 1992 yılından beri sıklıkla dillendirilen “sürdürülebilir kalkınma” bakış açısı Türkiye’nin resmi iklim siyasetini de belirlemektedir.
Kopenhag ve Cancun iklim değişikliği zirveleri ardından karbon emisyonunun indirimine yönelik mekanizmaların piyasada kirliliğin alımı ve satımı üzerinden şekillenmesi için yoğun bir şirket ve ülke baskısı vardır. Türkiye’nin bu süreçte özelikle 2012 sonrasında da hedeflediği enerji yatırımlarını gerçekleştirebilmesi için Kyoto Protokolü sonrasında gönüllü karbon piyasası mekanizması ile yenilenebilir enerji üzerinden karbon kredisi kazanmayı uman bir bakış açısı olduğu söylenebilir. YEK belgesinin de böyle bir işlevi olacaktır. YEK belgesi alan firmalar, gönüllü karbon piyasası sürecine akın edecektir. Çevre ve Orman Bakanlığı tarafından yayınlanan “Karbon Piyasalarında[5] Ulusal Deneyim ve Geleceğe Bakış” raporu da bu tespiti doğrular niteliktedir. Rapora göre, “Gönüllü Karbon Piyasası ile gelişen yeni emtia borsalarına hazırlık yapılmakta, Türkiye’nin özellikle İstanbul’un uluslararası finans merkezi olma yolundaki hedeflerine destek olma yolunda bilgi birikimi, insan kaynaklarının ve bu alanda yerel tecrübelerin oluşmasına katkı vermektedir. Bu yeni pazar, karbon ticareti için güçlü bir bağlantı noktası olmasının yanı sıra, gelişmekte olan ülkelerde sürdürülebilir kalkınmaya katkı ve gelişmiş ülkelerin ise emisyon azaltım yükümlülüklerini ‘maliyet etkin’ biçimde gerçekleştirmeleri açısından da önemli bir fırsattır.”[6]
Gönüllü Karbon Piyasası
Kyoto Protokolü sürecinin 2012 yılında tamamlanacağı düşünüldüğünde Türkiye’nin enerji alanında yeni yatırımlar yapması, iklim değişikliğine karşı piyasa temelli mekanizmalardan yararlanması için gönüllü karbon piyasasının geliştirilmesine yönelik bir süreç içinde olduğunu görmek şaşırtıcı değildir.[7] 2012 sonrasında iklim değişikliği ile ilgili uluslararası düzeyde ne tür gelişmeler meydana geleceği, iklim siyasetinin tarafı olan ülkeler, ekoloji örgütleri ve şirketler arasındaki güç dengesi ile belirlenecektir. Ancak Türkiye’nin karbon emisyonlarından kaynaklı yatırım engellerini bertaraf etmek için önümüzdeki yıllarda hem şirketlerin hem de devletin enerji yatırımlarını garanti altına alacak bir süreç geliştirmek istediği anlaşılmaktadır.
Sürdürülebilir kalkınma ilkelsi doğrultusunda önümüzdeki yıllarda Türkiye’nin büyümeye dayalı bir hedefi olacağı açıktır.. Türkiye’nin büyümeye dayalı kapitalist politikasının hızla devam etmesi için enerji, konut, çimento, karayolu taşımacılığı gibi yatırımlarının devam etmesi gerekmektedir. Bu yatırımlar da karbon emisyonlarının artmasına neden olacaktır. Büyüme hedefi, daha fazla iklim değişikliğine yol açacaktır. Bu enerji yatırımlarının iklim değişikliği sürecindeki uluslararası politikalarla uyumlu olacağı da bir diğer gerçektir. Kapitalist sistemin enerji oburluğu bir yandan petrol, doğalgaz, nükleer üzerinden biçimlenen bir gündemi her daim canlı tutarken diğer yandan da yenilenebilir enerjiye dayalı üretim biçimleri teşvik edilmektedir.
Türkiye’nin İklim değişikliği sürecinde HES, rüzgar, biyogaz gibi yenilenebilir oluğu iddia edilen enerji üretim sistemlerine yönelmesinin iki önemli nedeni bulunmaktadır. Bu nedenlerden birincisi, iklim değişikliği sürecinde 2012 sonrasının yatırımlarını garanti altına almak, büyüme hedefinin sekteye uğramamasını sağlayacak biçimde karbon kredisi kazanmaktır. Türkiye egemenleri, yenilenebilir enerji olarak kabul edilen sektörlere yatırım yapmanın karşılığında yoğun kirlilik yaratan sektörlere yatırım yapmaya hak kazandıran karbon kredisi gibi finansal araçlardan yararlanarak büyüme hedefini sürdürmek istemektedir. Bu araçlarla Türkiye egemenleri, 2012 sonrasında da termik, katı atık yakma, çöp ve çimento fabrikaları, konut üretimi gibi yoğun enerji tüketimine yol açan yıkıcı yatırımlara devam edebilecektir. Şirketler kazandıkları karbon kredileriyle, daha fazla enerji tüketimine dayalı, daha kirli yatırımlara yönelebilecektir. Bu yatırımları yapmak için Türkiye’nin karbon piyasasından finanse edilmeye ihtiyacı vardır.[8] Büyümenin motoru yoğun kirlilik yaratan yatırımlara olanak sağlayacak “karbon finansını” ise yenilenebilir olduğu iddia edilen HES gibi yatırımlar sağlamaktadır. Özcesi, “yenilenebilir enerjiye yatırım yap, kirletme hakkı kazan”, denilmektedir. Future Camp gibi karbon piyasasına danışmanlık hizmeti veren şirketlerden danışmanlık hizmeti alan şirket sayısı her geçen gün artmaktadır. Örneğin, Akfen, Aksa, Sanko, BM Holding, Batı Anadolu Grubu gibi HES dışında çimento, termik sektörlerinde faaliyet gösteren şirketler de bu sürece hızla dahil olmaktadır. Şirketler, “Gönüllü Karbon Piyasasından” yararlanmak için projeler hazırlamakta ve bu projeler ile karbon finansı temini elde etmek istemektedirler. Demirciler, Karasu, Gelinkaya gibi onlarca HES projesi bu karbon piyasasından yararlanmak için proje başvurularında bulunmuştur.[9] Bu karbon piyasasından elde ettikleri karbon kredilerini (kirletme haklarını) termik, çimento gibi yatırım alanlarında kullanabilmek için pek çok şirket bu sürece girmektedir.
Finansal Birikimin ve Enerji Yatırımlarının Kredi Aracı Olarak HES Projeleri
Türkiye’nin 2009 yılında Kyoto Protokolü’ne taraf olmasının ardından, Dünya Bankası başta olmak üzere kredi kuruluşlarınca yenilenebilir enerji için temin edilen kredilerden yararlanmanın önü açılmıştır.[10] Şirketler, bu kredilerden yararlanmak ve aynı zamanda yatırım yaptıkları yenilenebilir enerji kaynaklarının sağladığı uluslararası piyasadaki finansal güce kavuşmak için gönüllü karbon piyasası mekanizmasına dahil olmakta ve HES’lere yatırım yapmaktadır. 2009 yılından sonra EPDK tarafından verilen üretim lisanlarının sayısındaki artışın en temel nedenleri de HES’lere tanınan kredi olanakları, alım garantileri, ödemelerdeki kolaylıklar ve diğer yatırımları finanse etme potansiyelidir.[11]Türkiye Sınai Kalkınma Bankası’nın (TSKB) raporuna göre, Dünya Bankası tarafından kullandırılan ve kullanımı devam eden 1.260 milyon dolarlık kaynak, toplam kurulu gücü 2.218 MW’a ulaşması öngörülen 80 elektrik üretimi projesine tahsis edilmiştir. Finanse edilen yatırımların 72 adedi (HES) hidroelektrik santrali ve Toplam 2.046 MW kurulu güce sahiptir.[12] Aynı rapora göre, 2009 yılında Dünya Bankası ve CTF’den (Temiz Teknoloji Fonu) 420 milyon dolarlık kredi temin edilmiştir. TSKB, 9 Haziran 2009 tarihinde imzaladığı kredi sözleşmesi kapsamında 350 milyon doları Dünya Bankası’ndan, 70 milyon doları CTF’den (Clean Technology Fund – Temiz Teknoloji Fonu) toplam 420 milyon dolar tutarında kredi sağlamıştır. Bu kredi olanaklarından yararlanmak isteyen şirketler de egemen iklim siyaseti için temiz enerji kaynağı olarak görülen HES’lere yatırım yaparak bu kredi olanaklarından yararlanmaktadır.
Tam da bu nedenlerle, bugün gönüllü karbon piyasasının cazip hale getirilmesi, bu piyasalar için oluşturulan sertifikaların piyasa değerinin arttırılması bunun için de sisteme talebin arttırılmasına yönelik bir hedef benimsenmiştir. Bu hedef doğrultusunda, Çevre ve Orman Bakanlığı tarafından hazırlanan Sera Gazı Emisyon Azaltımı Sağlayan Projelere İlişkin Sicil İşlemleri Tebliği, 07.08.2010 tarih ve 27665 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. Söz konusu Tebliğ ile “Gönüllü Karbon Piyasalarına” yönelik geliştirilen ve yürütülen projelerin kayıt altına alınması hedeflenmektedir.
Bu projelerin bir sicil ile kayıt altına alınması yoluyla Türkiye’de üretilen karbon sertifikalarının güvenirliğinin artırılması, projeler sonucu azaltılan sera gazı emisyonlarının kayıt altına alınması ve izlenmesi, Türkiye’nin karbon varlık değerinin artması, zorunlu piyasa standartlarına yaklaştırılması, Türkiye’nin yatırım açısından daha cazip hale getirilmesi ikili anlaşmalar ile Türk karbon sertifikalarının yüksek fiyatlar ile satışının önünün açılması amaçlanmıştır.
2010 sonu itibariyle “gönüllü karbon piyasasına” kayıtlı 109 proje bulunmaktadır. Bu projelerin tahmini piyasa hacmi 83 milyon dolar olarak öngörülmektedir. Gönüllü karbon piyasasına başvuran bu projelerden 50 tanesi hidroelektrik santral, geriye kalan 49 proje rüzgâr santrali temellidir. Teknik alt yapının güçlendirilmesi ve şirketlerin yenilenebilir enerji projelerine yatırım yapmaları sağlanarak, karbon piyasasından kaynaklanan finansal araçlardan yararlanması teşvik edilerek enerjide 2012 sonrası hedeflerinin geliştirilmesi amaçlanmaktadır. Bu bağlamda HES’e yönelik üretim lisansı alan şirket sayısındaki artışı anlamak daha mümkün hale gelmektedir. HES projeleri ile şirketler, hem enerji üretiminden, su kullanım hakkı anlaşmalarından kar elde etmek ama bununla birlikte de HES projeleri ile sağlanan finansal olanaklardan yararlanarak önümüzdeki yıllarda sermaye birikim sürecinde bir adım öne çıkmak gayreti içine girmişlerdir. Gönüllü karbon piyasası ile bir finansal değer olarak gelişen bu HES projeleri bu bağlamda tek başına ticari bir mal olmanın ötesinde finansal bir değer ve bir kredi aracı haline gelmiştir. Bunlarla birlikte de termik, katı atık, çöp projelerinin, yani yoğun karbon emisyonlarına yol açan faaliyetlerin devamı HES projelerine yatırımla mümkün hale gelmektedir.
Köprüden Önceki Son Çıkış
Bu nedenlerle HES karşıtı mücadelenin bugün oturduğu temel zemin olan, suyun ticarileştirilmesine dair eksenden daha kapsayıcı bir ekseni işaret etmemiz gerekiyor. HES projeleri aracılığıyla girişilen finansal birikim modelinde, iklim değişikliği sürecinde yatırımlarının engellenmesini istemeyen şirketler, enerji sektöründe karbon piyasasından yararlanmak için sıraya girmiş durumda. İklim değişikliği kredileri bu şirketlerin maliyetlerini aşağıya çekmenin bir aracı olarak hayata geçiyor. Buradan hareketle, hem HES karşıtı mücadele hem de diğer ekoloji mücadelesi bileşenleri parçalı mücadele pratiğini bu birikim rejimi üzerinden yeniden sorgulayarak, aşmak zorundadır.
Bu süreçte termik, çöp, katı atık yakma, madencilik gibi alanlardan doğan mücadeleler de görmeli ki bu finansal büyüme politikası yenilenebilir enerji politikasını referans alarak gelişmektedir. Bu nedenle öncelikli olarak 2012 sonrasını düşünerek, ekoloji mücadelesinin iklim değişikliğine karşı iklim adaleti temelinde politik bir söyleme ihtiyacı vardır. Bu politik eksen, HES projelerinin iklim değişikliğini engellediği yanılsamasını teşhir etmelidir. HES karşıtı mücadele, bir devlet politikası ve uluslararası siyaset ilkesi haline gelen, sudan enerji üretme tarzının yenilenebilir olduğu iddiasını çürütmek istiyorsa öncelikli olarak, iklim değişikliği mücadelesinde enternasyonel düzeyde söz ve karar sahibi olacak biçimde kendini yeniden kurmalıdır. Diğer yandan da nükleer karşıtı kimi mücadele söylemlerinde yapıldığı gibi, nükleerden kurtulmak adına, suyu yenilenebilir enerji olarak gösterme hatasından uzak durmak gerekir.
Yenilenebilir Enerji, Yeni Bir Toplumla Mümkün Olacak
Enerjinin, hangi üretim biçimi içinde ve hangi tarzda, ne için üretildiğini sorgulamadan bu süreci kazanacak politik güce sahip olamayacağız. Bunun için de yenilenebilir ideolojisine sıkıştırılmış bir yerden, ekoloji politikasında açılım yaratmak mümkün değildir. İklim değişikliğine karşı iklim adaleti politikasında etkin olacak bir siyaset, aynı zamanda HES’lerin ekolojik krizi derinleştiren yönlerini de görünür kılacaktır. Bu gerçek hepimiz için köprüden önceki son çıkıştır. Yoksa, dere üzerine bir baraj mı, beş baraj mı tartışmalarıyla, hukukun esnekleştirme aracı olan ve planlamada noktasal ölçeğe yönelen havza planlaması söylemleriyle bu süreci kotaramayacağız. Ekvador Anayasası’nın temiz enerji yatırımlarına ilişkin ilkesinde, doğanın ve toplumun kendini yeniden üretmesini engelleyecek hiçbir yatırımın yenilenebilir olmayacağı kabulü bugün bizim içinde geçerlidir. 2012 sonrasında sermaye ve devletin iklim değişikliğine karşı piyasa temelli politikalarına karşı, eşitlikçi ve ekolojik bir siyasallaşma süreci ile finansal birikimin yıkımına direniş ve HES’lerin önünü almak mümkün hale gelebilecek. Bu nedenle de direnişin cephesini iklim değişikliği eksenine doğru genişletmek gerekecek.
Kaynakça
AB Entegre Çevre Uyum Stratejisi Projesi, Çevre ve Orman Bakanlığı, 2006, Ankara.
Ecosystem Marketplace, Bloomberg (2010). Building Bridges: State of the Voluntary Carbon Markets 2010, Hamilton, K., Peters-Stanley, M. and Marcelle T. (ed.). New York and Washington: Ecosystem Marketplace & Bloomberg Energy Finance; http://www.carbonfinance.org.
EPDK, www.enerjikongresi.com/doc/2009/sunumlar/AhmetOCAK.ppt, Erişim Tarihi: 21.3.2011.
İstanbul Uluslararası Finans Merkezi Stratejisi ve Eylem Planı, Ekim 2009. http:// mevzuat.dpt.gov.tr/ypk/2009/31.htm, Erişim Tarihi: 21.3.2011.
Karbon Piyasasının Durumu ve Eğilimleri– 2010, Dünya Bankası Karbon Finansmanı, Mayıs 2010.
Karbon Piyasalarında Ulusal Deneyim ve Geleceğe Bakış (2011), Çevre ve Orman Bakanlığı, Ankara.
Karakaya, E. Proje Temelli Esneklik Mekanizmaları: Temiz Kalkınma Mekanizması ve Ortak Yürütme. Küresel Isınma ve Kyoto Protokolü: İklim Değişikliğinin Bilimsel, Ekonomik ve Politik Analizi içinde, Bağlam Yayınları, İstanbul, 2008.
T.C. Ulusal İklim Değişikliği Strateji Belgesi (2010-2020), Mayıs 2010, Ankara: http://www.iklim.cob.gov.tr/iklim/Files/Stratejiler/strateji%20kitapcik_turkce_pdf.pdf.
T.C. Enerji Verimliliği Ulusal Strateji Belgesi Taslağı, Ağustos 2010.
T.C. Elektrik Enerjisi Piyasası ve Arz Güvenliği Strateji Belgesi(2009-2023), Mayıs 2009. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı (ETKB): www.enerji.gov.tr/yayinlar_raporlar/Arz_Guvenligi_Strateji_Belgesi.pdf.
ECER, M. Türkiye’de Gönüllü Karbon Piyasalarında Durum ve Yaşanan Zorluklar, T.C. Çevre Ve Orman Bakanlığı Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü, Ankara, 2010.
TSKB, İnsanlığın ve Dünyanın Geleceğine Yatırım, 2008-2009 1. yarıyıl sürdürülebilirlik Raporu, Erişim Tarihi: 22.3.2011.
http://www.carbonfinance.org
www.iklim.cob.gov.tr
http://www.enerji2023.org
http://www2.epdk.org.tr
http://fc-tk.futurecamp.de
http://www.karbonkayit.cob.gov.tr
http://mevzuat.dpt.gov.tr
http://www.tbmm.gov.tr
http://www.tskb.com.tr/
[1] Enerji üretim lisanslarını alıp satarak para kazanan kişilere özellikle Karadeniz bölgesinde takılan isim.
[2] Kanun’un gerekçesinde belirtildiği üzere “Mekanizmaya tabi olanlar tarafından üretilen elektrik enerjisinin tamamı, iletim veya dağıtım sistemine verilmeleri suretiyle mekanizma kapsamında belirlenmiş tarifeler üzerinden satın alınır. PMUM (Piyasa Mali Uzlaştırma Merkezi); mekanizmaya tabi olanların her biri tarafından iletim veya dağıtım sistemine verilen elektrik enerjisi miktarı ile tarifeleri çarparak, üreticilerin her birine ödenecek YEK bedelini ve bunların toplamı olan YEK toplam bedelini fatura tarihindeki TCMB döviz alış kuru üzerinden Türk Lirası cinsinden belirler. Ayrıca yine PMUM, aynı fatura dönemi için nihai tüketiciye elektrik enerjisi satışı yapan tedarikçilerin elektrik satış piyasasındaki paylarını (tedarikçinin tüketicilerine sattığı elektrik enerjisi miktarı/tedarikçilerin tamamının tüketicilere sattığı toplam elektrik enerjisi miktarı) yani ödeme yükümlülüğü oranını belirler. Ancak bu oranın hesaplanması sırasında ikili anlaşmalarla veya başka yollarla mekanizmaya tabi olmaksızın satılan elektrik enerjisi miktarı hesaplamalara dahil edilmez. Çünkü aksi halde YEK toplam bedeli ile ödeme yükümlülüğü oranının çarpılması sonucunda her bir tedarikçinin ödeme yükümlülüğü tutarı belirlenmesi sırasında adaletsiz bir dağılım ortaya çıkabilecektir. Tedarikçilerden toplanan tutar ise daha önceden belirlenmiş olan YEK bedeli dikkate alınarak üreticilere dağıtılır.”
[3] 2005 yılında yürürlüğe giren Kyoto Protokolü, tarafların emisyon sınırlama veya azaltım yükümlülüklerini yerine getirmelerini kolaylaştırmak üzere ulusal önlemlerini destekleyici nitelikte esneklik mekanizmaları oluşturmuştur. Bu mekanizmalar, Emisyon Ticareti (ET–Emission Trade), Temiz Kalkınma Mekanizması (TKM–Clean Development Mechanism) ve Ortak Yürütme’den (OY–Joint Implementation) meydana gelmekte olup temel hedefleri şunları içerir: teknoloji transferi ve yatırım aracılığıyla sürdürülebilir kalkınmayı özendirmek, ülkelerin Kyoto hedeflerini gerçekleştirmelerinde mali etkin yolla emisyonlarını azaltmalarına veya atmosferden karbonu uzaklaştırmalarına yardımcı olmak, özel sektörü ve gelişmekte olan ülkeleri emisyon azaltım çabalarına katkı vermeleri için teşvik etmek (BMİDÇS).
[4] T.C. Ulusal İklim Değişikliği Strateji Belgesi (2010-2020), Mayıs 2010, Ankara
[5] Karbon finansmanı kavramının zikredilmesi, karbon denkleştirme (carbon offsetting) kavramına da açıklık getirilmesini gerektirmektedir. Karbon denkleştirme, bir kaynaktan oluşan sera gazı emisyonlarına karşılık olarak dünyanın herhangi bir yerinde başka bir kaynak üzerinden azaltılan ya da önlenen sera gazı emisyonları sonucunda edinilen kredilerin ya da diğer bir deyişle sertifikaların satın alınması faaliyeti ile gerçekleştirilen emisyon denkleştirme işlemidir. Küresel bir sorun olan iklim değişikliği ile mücadelede küresel sera gazı emisyonlarının azaltılması esas alınmış olduğundan, dünyanın herhangi bir yerinde gerçekleştirilen emisyon azaltımı faaliyeti bu hedefin gerçekleştirilmesine destek olmaktadır. Başka bir kaynakta oluşacak olan emisyonları, mali etkin yöntemlerle önlemeye ya da azaltmaya dönük projeler sonucunda karbon denkleştirme sertifikaları kazanılmış olunur. Emisyonlarını kaynağında azaltamayan ya da daha düşük maliyette azaltma yolunu tercih eden şirketler, ilgili gönüllü veya zorunlu emisyon azaltım hedeflerini gerçekleştirmek amacıyla karbon denkleştirme sertifikalarını satın alarak karbon denkleştirme faaliyetini gerçekleştirmiş olurlar.
[6] Karbon Piyasalarında Ulusal Deneyim ve Geleceğe Bakış (2011), Çevre ve Orman Bakanlığı, Ankara
[7] Dünya Bankası’nın 2010 yılı raporundaki açıklamalara göre ise, 2008-2009 yılları arasında gönüllü karbon piyasalarında gerçekleştirilen işlemlerin, toplam karbon piyasalarındaki denkleştirme (offset) mekanizmalarına dayalı işlemler içerisindeki yeri 338 milyon ABD $ ve % 10 oranı ile sınırlı kalırken, bu offset mekanizmalarına dayalı emisyon azaltımı 46 milyon karbondioksit eşdeğer ton ile toplam içerisinde % 0,5’lik düzeye yükselmiştir (Dünya Bankası, 2010). Türkiye, OECD ve BMİDÇS EK-I ülkeleri arasında kişi başı sera gazı emisyonu ve kişi başı birincil enerji tüketimi miktarında en düşük oran ve değerlere sahiptir. Ayrıca iklim değişiklinin olumsuz etkilerinden en çok etkilenecek bölgeler arasında yer alan Akdeniz Havzasında yer almaktadır (IPCC 4. Değerlendirme Raporu-2007). Türkiye’nin 1990 yılı toplam sera gazı emisyonu miktarı 170 Milyon ton CO2 eşdeğeri iken 2008 yılında bu değer 367 Milyon ton CO2 eşdeğeri olarak gerçekleşmiştir. Türkiye’nin 1990-2008 yılları arasında sera gazı emisyon artış oranı % 95 olarak gerçekleşmiştir. Türkiye’nin 2008 yılı sera gazı emisyonlarının sektörel dağılımına göre birinci sırada % 76’lık oran ile enerji sektörü yer almaktadır. Enerji sektörünü, atık, tarım ve sanayi sektörleri takip etmektedir.
[8] Türkiye’de yapılan “yenilenebilir enerji” ve metan geri kazanımı projeleri, böylelikle sera gazı emisyonlarının oluşmasını engellendiği tezinden hareketle, engelledikleri sera gazı miktarı kadar karbon sertifikası kazanmaktadır. Karbon finansı, ancak olağan senaryo dışında gerçekleştirilen azaltımlar için verilmektedir. Sera gazı azaltımına sebep olan bir projenin sahibi, belirli standartlara göre hazırladığı proje tasarım belgeleri ile uluslararası kuruluşlara başvurmakta ve projeleri uygun bulunması durumunda her yıl sağladığı sera gazı azaltımı kadar karbon finansı elde etmektedir. Karbon finansmanı, en yalın ifade ile sera gazı emisyon azaltımlarını satın almak üzere bir projeye sağlanan kaynak şeklinde tanımlanmaktadır (World Bank, 2006).
[8] Bu konuda ayrıntılı bilgi için bakınız http://fc-tk.futurecamp.de/projeler/ (erişim tarihi: 22.3.2011).
[9] Bu konuda ayrıntılı bilgi için bakınız, http://fc-tk.futurecamp.de/projeler/, (erişim tarihi: 22.3.2011)
[10]. Gönüllü karbon piyasası bireylerin, kurum ve kuruluşların, firmaların, sivil toplum örgütlerinin faaliyetleri sonucu oluşan sera gazı emisyonlarını gönüllü olarak azaltımlarını ve denkleştirmelerini kolaylaştırmak amacıyla oluşturulan piyasadır. Bu piyasalardaki süreç, Kyoto Protokolü kapsamında zorunlu olarak uygulanan esneklik mekanizmalarına benzer bir sürece sahiptir. Bu piyasaları Kyoto Protokolü kapsamındaki zorunlu süreçlerden ayıran en önemli farkların başında ise, bu piyasalarda işlem gören emisyon azaltımlarının ulusal yükümlülük kapsamı dışında, yani devletlerin belirlediği politikalar ve hedeflerden bağımsız olarak, gönüllülük esasına göre gerçekleştirilmeleridir. Karbon nötr olmak isteyen organizasyonlar, faaliyetlerine dayalı sera gazı emisyonlarını diğer bir ifadeyle karbon ayak izlerini hesaplayarak emisyonlarını azaltmak ve dengelemek üzere, gönüllü bir standart çerçevesinde sağlanmış emisyon azaltımları sonucu oluşturulan karbon sertifikaları satın alırlar. Bu gönüllü sistemler arasında üst sınır ticaret esasına dayalı Chicago İklim Borsası’nın (Chicago Climate Exchange) yanı sıra, Tezgâh Üstü (OTC-Over the Counter) gönüllü karbon piyasalar da mevcuttur. Standartlara uygun geliştirilen azaltım projelerinden edinilen sertifikaların (kredilerin) satışları, OTC’ler üzerinden yapılabilir.
[11] Avrupa Birliği (AB) üyeliğine doğru ilerlemekte bulunan Türkiye’nin 2007-2023 döneminde yaklaşık 59 milyar Euro’luk çevre yatırımı gerçekleştirileceği; bunun 1/3’ünün özel sektör, 2/3’ünün ise kamu sektörü tarafından yapılacağı tahmin edilmektedir; AB Entegre Çevre Uyum Stratejisi Projesi, Çevre ve Orman Bakanlığı, 2006.
[12]4 adet (RES) rüzgâr enerjisi (Toplam 94 MW kurulu güç), 2 adet (JES) jeotermal enerjisi (Toplam 57 MW kurulu güç) 2 adet biokütle (çöp gazına dayalı) (Toplam 21 MW kurulu güç). Bu seviye, Türkiye’nin toplam yenilenebilir enerji kurulu gücünün % 15’ine, toplam kurulu gücünün % 5’ine denk gelmektedir. TSKB’nin finanse ettiği enerji projelerinin tamamı, Türkiye’nin mevcut fosil yakıt ağırlıklı enerji üretiminden yenilenebilir enerji kaynaklarına geçişine hizmet etmektedir. Rapora göre, gelecek beş yıllık dönemde Türkiye’de yenilenebilir enerji alanında 5 milyar Euro’luk yatırım potansiyelinin bulunduğu hesaplanmaktadır. TSKB, İnsanlığın ve Dünyanın Geleceğine Yatırım, 2008-2009 1. Yarıyıl Sürdürülebilirlik Raporu (Erişim Tarihi: 22.03.2011).
Yoruma kapatılmıştır.